Dirk Drubbel: De weg naar Homo sapiens (deel 7 : de Homo neanderthalensis in Europa)

In deel 7 komen we, ongeveer 350 Ka geleden, aan bij de Homo neanderthalensis de Homo species die het dichtst bij de moderne mens staat.
Hij ontleent zijn naam aan de vindplaats in 1856 in het Neanderthal. Hij had eigenlijk "Homo engisensis " kunnen heten maar tijdens die vondst in 1829 was Darwin nog niet klaar met zijn " on The Origin of Species"
De Homo neanderthalensis leefde in Europa en in West- en Centraal Azië.
Pre-Neanderthal kenmerken vinden we reeds 600 Ka geleden bij de Homo heidelbergensis en de Homo rhodesiensis (zie deel 6)

De weg naar Homo sapiens - index
http://dirkdrubbel.blogspot.be/2014/08/de-weg-naar-homo-sapiens-index.html

Homo neanderthalensis in Europa

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/407406/Neanderthal
http://en.citizendium.org/wiki/neanderthal

- De Homo neanderthalensis leefde in Europa en Azië 350 Ka tot 28 Ka geleden. Er zijn een groot aantal fossielen opgegraven en de skeletten die gevonden werden in Kebara, la Ferrassie en La Chapelle-aux-Saints geven ons een goed beeld van de bouw van de Neanderthaler.
We zijn ook veel te weten gekomen over hun leefomstandigheden, hun voedsel en de reden van hun hun uitsterven.

http://en.wikipedia.org/wiki/Neanderthal
http://en.citizendium.org/wiki/neanderthal
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Neanderthal_sites
http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-neanderthalensis
http://australianmuseum.net.au/Homo-neanderthalensis/
http://archaeologyinfo.com/homo-neanderthalensis/
http://www.bradshawfoundation.com/origins/homo_neanderthalensis.php
http://www.handprint.com/LS/ANC/hfs9.html
http://www.pbs.org/wgbh/evolution/humans/humankind/n.html
http://anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_2.htm
http://creationwiki.org/Neanderthal

Voornaamste kenmerken

- De meeste kenmerken hebben we leren kennen uit de goed bewaarde skeletten uit La Chapelle-aux-Saints, La Ferrassie en Kebara.

- De schedel van de Homo neanderthalensis is groot en met een herseninhoud van gemiddeld 1475 cc iets meer dan de moderne mens.

- De typische kenmerken van de schedel zijn het lage voorhoofd, een lang schedeldak en een bult op het achterhoofdsbeen.
Het gezicht is iets vooruitstekend met uitgesproken maar gescheiden wenkbrauwbogen.
- De kaken waren langer met grotere snijtanden maar daarentegen smallere kiezen. De onderkaak heeft geen kin.

http://www.dinosoria.com/neanderthalensis.htm

http://en.wikipedia.org/wiki/Neanderthal_anatomy

- Het skelet van de Homo neanderthalensis lijkt op dat van de moderne mens maar is iets korter maar robuuster.
- De borstkas is breder met sterke armen en een kortere onderarm.
- Het bekken is breder met robuuste dij- en scheenbeenderen.
- Een lange duim laat een stevige greep toe

Homo neanderthalensis
(illustratie)

- Er is een zekere seksueel dimorfisme:

Man - Vrouw

Lengte : 1.68 m - 1.52 m
Gewicht : 55 kg - 80 kg
Hersenvolume : 1750 cc - 1200 cc

http://en.wikipedia.org/wiki/Neanderthal_anatomy
http://www.neanderthalers.nl/uiterlijk.asp

http://en.wikipedia.org/wiki/Neanderthal
http://en.citizendium.org/wiki/neanderthal
http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-neanderthalensis
http://australianmuseum.net.au/Homo-neanderthalensis/
http://archaeologyinfo.com/homo-neanderthalensis/
http://www.bradshawfoundation.com/origins/homo_neanderthalensis.php
http://www.handprint.com/LS/ANC/hfs9.html
http://www.pbs.org/wgbh/evolution/humans/humankind/n.html
http://anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_2.htm
http://creationwiki.org/Neanderthal

http://en.wikipedia.org/wiki/Neanderthal_behavior
http://en.wikipedia.org/wiki/Neanderthal_extinction_hypotheses

Belangrijke vindplaatsen

http://www.goldentime.ru/hrs_catalog_homo_0.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_Neanderthal_sites
http://www.athenapub.com/8timelin.htm

Engis

Charles Schmerling

- In 1829 besluit de arts en tevens archeoloog Philippe Charles Schmerling de grotten in de buurt van Awirs/België te onderzoeken nadat hij de oude beenderen die arbeiders tijdens grondwerken hadden gevonden, als fossielen erkent.
http://fr.wikipedia.org/wiki/Philippe-Charles_Schmerling

Engis 1

Engis 2

- Hij vindt er aanvankelijk werktuigen en beenderen van een mammoet, een holenbeer en een neushoorn wat hem sterkt in de overtuiging dat er ook menselijke resten moeten te vinden zijn

- In de "cavernes d'Engis" (*) vindt hij 2 schedels, de eerste (Engis 1) van een oudere man en een tweede gefragmenteerde schedel (Engis 2), met een van melktanden voorziene onderkaak, van een 5 à 6-jarig kind.

Grottes Schmerling

(*) Worden nu de "Grottes Schmerling" genoemd. De grot waar Engis 2 werd gevonden is door instorting verdwenen.

- Engis 2 wordt eerst in 1936 opnieuw (*) onderzocht en door de paleantoloog Charles Fraipont gedefinieerd als Homo neanderthalensis en gedateerd op 35-50 Ka oud.

(*) In 1829 overheerste nog het creationisme. De ontdekking had plaats 30 jaar vóór het verschijnen in 1859 van " on The Origin of Species" van Charles Darwin.
De paleontoloog Jean Piveteau stelde de naam " Homme d'Engis" voor, maar toen had de ontdekking in 1856 in het Neanderthal reeds plaatsgevonden.

http://fr.wikipedia.org/wiki/Grottes_Schmerling
http://fr.wikipedia.org/wiki/Charles_Fraipont
http://www.engis.be/loisirs/decouverte/hier-aujourdhui/patrimoine/copy6_of_articles-patrimoine
http://humanorigins.si.edu/evidence/3d-collection/engis-2
http://jackcuozzo.angelfire.com/engis.html

Gibraltar

Gibraltar 1

- In 1848 vindt een kapitein van de Royal Navy, Edmund Flint, in de steengroeve " Forbes' Quarry" een deel van een schedel (Gibraltar 1) die men denkt afkomstig te zijn van een " ancient human" (*). De schedel wordt opgeborgen en niet verder onderzocht en afkomstig is van een volwassen vrouw.
(*) De ontdekking gebeurde wel 11 jaar vóór de publicatie van Darwin's " on The Origin of Species"

Forbes' Quarry

http://en.wikipedia.org/wiki/Gibraltar_1
http://humanorigins.si.edu/evidence/3d-collection/gibraltar-1

- Na de publicatie ontstond er nieuwe belangstelling en Gibraltar 1 werd in 1864 voorgelegd aan Darwin (*)en de anatoom Thomas Huxley die besluiten dat de schedel afkomstig is van een uitgestorven mensensoort.
(*) Darwin zal in zijn boek " The Descent of Man" dat in 1871 wordt gepubliceerd enkel vluchtig verwijzen naar Gibraltar 1
http://en.wikipedia.org/wiki/Charles_Darwin
http://en.wikipedia.org/wiki/Thomas_Huxley
http://en.wikipedia.org/wiki/On_the_Origin_of_Species
http://en.wikipedia.org/wiki/Descent_of_Man

Dorothy Garrod

- In 1926 ontdekt de archeologe Dorothy Garrod een schedel (Gibraltar 2) in een spelonk op de Devil's Tower rots.

http://en.wikipedia.org/wiki/Dorothy_Garrod

Gibraltar 2

- Gibraltar 2 is de schedel van een kind (*) en werd gedateerd als 30- 50 Ka oud.
(*) Wordt ook " Devil's Tower child" genoemd

http://en.wikipedia.org/wiki/Gibraltar_2
http://www.spiegel.de/international/spiegel/a-cave-in-gibraltar-the-neanderthals-last-stand-a-438562.html
http://www.aim.uzh.ch/morpho/wiki//CAP/N3

Neanderthal 1

http://en.wikipedia.org/wiki/Homo_neanderthalensis

Johann Fuhlrott

- In 1856 vinden arbeiders, tijdens het winnen van kalksteen, in de Feldhofer Grotte in het Neandertal op 13 km van Düsseldorf een gedeeltelijk skelet dat ze overhandigen aan Johann Fuhlrott, een plaatselijk natuurvorser.
Neandert(h)al is de naam van een dal genoemd ter nagedachtenis aan Joachim Neander, ook wel Joachim Neumann genaamd, rector aan de Latijnse school van Düsseldorf en vervaardiger van een aantal in zijn tijd populaire stichtelijke liederen. Neumann placht vaak wandelingen te maken door het - destijds - schilderachtige valleitje van het riviertje Düssel.
- Neander is het "vergriekste" Neuman i.e νέος άνθρωπος
http://de.wikipedia.org/wiki/Joachim_Neander

Hermann Schaaffhausen

- Toen het nieuws van de vondst, waarvan men dacht dat ze van een holenbeer afkomstig waren, bekend raakte vroegen de antropoloog Hermann Schaaffhausen en de anatoom Franz Josef Mayer of ze de fossielen mochten onderzoeken.

- In 1857 presenteerden ze hun bevindingen en verklaarden getroffen te zijn door enerzijds de platte schedel en anderzijds de uitgesproken wenkbrauwbogen. Ze besloten dat indien deze kenmerken niet pathologisch waren ze enkel te verklaren waren door de ouderdom en dat ze in dat geval afkomstig waren van een "oermens" .

http://de.org/wiki/Hermann_Schaaffhausen
http://de.wikipedia.org/wiki/Franz_Josef_Karl_Mayer

- In 1858 publiceerde Schaafhausen zijn bevindingen en in 1859 publiceerde ook Fuhlrott zijn bevindingen waarbij hij besloot dat de vondst waarschijnlijk afkomstig was van een individu behorend tot ons geslacht die leefde vóór de "zondvloed"

Neanderthal 1 (*)
(holotype)

- De vondst bestond uit een schedeldak , 2 dijbenen, 2 opperarmbeenderen, 2 spaakbeenderen, 1 ellepijp, een schouderblad, een darmbeen en ribben.
( skull cap, 2 femur, 2 humerus, 2 radius, 1 ulna, scapula, ilium, costa )
(*) Neandertal 1 wordt ook aangeduid met oude schrijfwijze  Neanderthal 1 of (zelden) Feldhofer 1.
Onder Neanderthal 1 verstaat men over het algemeen de schedel i.e. "Neanderthal skull " terwijl het geheel als de " Neanderthal Man" wordt beschouwd.

- In 1991 werd de ouderdom van de fossielen radiometrisch met de C-methode bepaald op 40 Ka.

http://en.wikipedia.org/wiki/Neanderthal_1
http://de.wikipedia.org/wiki/Neandertal_1
http://www.trussel.com/prehist/news107.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Kleine_Feldhofer_Grotte
http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/feldhofer
http://www.pkaj.dk/neandertalere_billeder.asp

************************************************************************************************************
Verschillende wetenschappers waren het met de besluiten van Schaafhausen en Fuhlrott niet eens.
Zelfs Thomas Huxley een aanhanger van Darwin's Evolutietheorie was in 1863 van mening dat de fossielen van Engis afkomstig waren van " Menschen von niedrigem Grad an Zivilisation“  en Neanderthal 1 interpreteerde hij als liggend binnen de variatievork van de moderne mens.

William King

George Busk

- Het was de geoloog William King die in 1864 tot de slotsom kwam dat de fossielen afkomstig waren van een oude mensensoort die verschillend was van de moderne mens en de benaming Homo neanderthalensis voorstelde. De zoöloog George Busk legde daarop de link tussen de Gibraltar 1 en de Neanderthal 1.
Eerst in 1936 identificeerde de paleontoloog Charles Fraipont " l'Enfant d'Engis" als een Homo neanderthalensis.
http://en.wikipedia.org/wiki/William_King_(geologist)
http://en.wikipedia.org/wiki/George_Busk

**********************************************************************************************************

La Naulette

- De site is een grote spelonk op de linkeroever van de Lesse niet ver van de monding in de Maas ten zuidoosten van Dinant/België.

La Naulette
Onderkaak

La Naulette
Ellepijp en handwortelbeentje

- In 1866 ontdekt Edouard Dupont er een onderkaak, waarschijnlijk van een jonge vrouw samen met resten van uitgestorven dieren.
- Er werd ook een ellepijp en een handwortelbeentje gevonden die evenwel moderner lijken wat zou wijzen op een vermenging (*) van de diverse lagen.

(*)Sinds 1999 worden de fossiele opnieuw onderzocht om een verklaring te vinden.

http://www.kbinirsnb.be/europancestors//fr/mv/fossils/la_naulette/
http://fr.wikipedia.org/wiki/Grotte_de_Naulette

Spy

Schedel Spy II

Spy I en Spy II

Grotte de Spy

- In 1886 ontdekken de geoloog Max Lohest en de amateurarcheoloog Marcel De Puydt , geholpen door de mijnarbeider Armand Orban in een grot te Spy /België een aantal fossiele beenderen van een tweetal (*) individuen.
(*) Een deel van een skelet , verspreid tussen een aantal werktuigen uit vuursteen, werd Spy 2 genoemd. Een 2.5 m verder werd door Orban een tweede gedeelte van een skelet gevonden dat Spy 1 genoemd werd.
De beenderen van Spy 1 lagen nog anatomisch geordend in een Oost-West richting wat aanleiding gaf tot de speculatie dat het om een individu ging dat begraven was.

- In 1887 publiceren de geoloog Max Lohest en de paleontoloog Charles Fraipont het verslag over de ontdekking van l'Homme de Spy.

- De fossielen werden gedateerd op 36 Ka.

http://fr.wikipedia.org/wiki/Homme_de_Spy
http://culture.ulg.ac.be/jcms/prod_544094/il-y-a-125-ans-a-spy
http://users.swing.be/grottedespy/page5.htm
http://www.sciencesnaturelles.be/active/sciencenews/makingofspyrou

Krapina cave

Dragutin Gorjanovic-Kramberger

- In 1899 ontdekte een ploeg, onder de leiding van de paleoantropoloog Dragutin Gorjanović-Kramberger, een groot aantal fossiele beenderen in een spelonk op de Hušnjak heuvel bij Krapina/Kroatië.

http://en.wikipedia.org/wiki/Dragutin_Gorjanovi%C4%87-Kramberger

Krapina
schedelfragmenten

Krapina beenderfragmenten

Krapina spelonk

- In de zandachtige sedimenten werden 876 fragmenten van alle delen van een skelet opgegraven, afkomstig van een 80-tal individuen behorend tot de Homo neanderthalensis samen met beenderen van dieren van o.a. de holenbeer, de eland e.a. alsook stenen werktuigen van ket Mousteriaan type.
- De fossielen werden gedateerd op 73-127 Ka.
http://en.wikipedia.org/wiki/Mousterian

- Sommige wetenschappers zijn van mening dat een concentratie aan gebroken en versplinterde beenderen duidt op kannibalisme.
http://www.onbeing.org/program/novelist-god/particulars/2326
http://www.culturenet.hr/default.aspx?id=23639
http://dienekes.blogspot.be/2005/04/rituals-of-krapina-neanderthals.html

la Chapelle-aux-Saints

la Chapelle-aux-Saints 1
(L'homme de La Chapelle-aux-Saints -
Le veillard)

- In 1908 ontdekten de gebroeders Amédeé, Jean en Paul Bouysonnie een bijna volledig skelet (La Chapelle-aux-Saints 1) dat begraven lag in een spelonk, la Bouffia Bonneval (*) in de vallée de la Sourdoire, bij het dorp La Chapelle-aux-Saints in het departement Corrèze / France.

La Bouffia Bonneval

(*) De grot is vernoemd naar Bonneval, de eigenaar van het terrein. Het skelet lag begraven 30-40 cm diep in een sleuf , uitgegraven in verharde mergel.
Het skelet is goed bewaard gebleven omdat het kort na de dood, werd begraven en dusdanig niet bloot stond aan aaseters. De spelonk beschermde het tegen de natuurelementen en omdat het ondiep werd begraven stond het ook niet bloot aan de druk van eventuele bodemverschuivingen.

- Het skelet vertoonde de klassieke anatomie van de Homo neanderthalensis d.i een lange schedel, geprononceerde wenkbrauwbogen, een zeker prognatisme en geen uitgesproken kin. Het werd gedateerd tussen 45 -60 Ka oud.

Marcellin Boule

- In 1911 wordt het skelet onderzocht door de paleoantropoloog Marcellin Boule. Hij beschreef L'homme de la Chapelle-aux-Saints volgens het toen heersend beeld van de primitieve Neanderthaler met een platte schedel, gebogen wervelkolom zoals bij de Gorilla, gebogen onderste ledematen en een uitwijkende grote teen.
http://fr.wikipedia.org/wiki/Marcellin_Boule

- De paleontologen Straus en Cave die in 1957 de overblijfselen opnieuw onderzoeken verklaren dat L'homme de la Chapelle-aux-Saints leed aan zware artritis (*) en dat zijn anatomie aanleunde bij de moderne mens.
(*) De artritis gaf een vertekend beeld van het loopvermogen van het specimen. Mede daardoor werd Marcelin Boule misleid, die vond dat het individu eerder aanleunde bij de aapachtigen.

Erik Trinkhaus

- De paleoantropoloog Erik Trinkhaus bevestigt in later onderzoek dat de Neanderthaler leed aan zware artritis maar dat dit niet Boule op een verkeerd spoor zou gezet hebben m.a.w. dat hij bevooroordeeld was en de hypothese dat de Homo neanderthalensis een voorouder zou kunnen zijn van de Homo sapiens niet in overweging wou nemen.

http://en.wikipedia.org/wiki/Erik_Trinkaus
http://anthropology.artsci.wustl.edu/trinkaus_erik

Jean-Louis Heim

- De paleoantropoloog Jean Louis Heim verklaart in zijn onderzoek in 1984 -1985 dat L'homme de la Chapelle-aux-Saints leed aan artritis aan de nekwervels, een misvormde heup had , een gehavende knie en een verbrijzelde grote teen. Het individu had reeds geruime tijd bijna al zijn tanden (*)verloren en zijn leeftijd werd geschat op 50 à 60 jaar.
(*) Er is discussie of hij al dan niet hulp nodig had om zijn voedsel te bereiden.

http://www.albuga.info/fr/prehistoire/heim/biographie.html
http://fr.wikipedia.org/wiki/La_Chapelle-aux-Saints_1
http://www.oldearth.org/neanderthal/neanderthal_fossils.htm
http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/la-chapelle-aux-saints
http://www.hominides.com/html/ancetres/homme-chapelle-aux-saints.php
http://www.hominides.com/html/lieux/musee-de-l-homme-de-neandertal-chapelle-aux-saints.php
http://www.universalis.fr/encyclopedie/la-chapelle-aux-saints-site-prehistorique/
http://www.donsmaps.com/chapelleauxsaints.html

Le Moustier

- De paleoantropologische site bevindt zich in twee spelonken op de steile rotswand in de vallei van de Vézère rivier bij het dorp Peyzac-le-Moustier in het departement van de Dordogne /Frankrijk.

http://donsmaps.com/lemoustier.html
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1232109/Le-Moustier

Le Moustier site
Hoger gelegen spelonk

- Reeds in 1860 werden door de paleontoloog Edouard Lartet en de prehistoricus Henry Christy in de bovenste spelonk een verzameling stenen werktuigen uit het paleolithicum ontdekt.
http://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89douard_Lartet
http://fr.wikipedia.org/wiki/Henry_Christy

- De site zal zijn naam geven aan de Moustérien industrie gekenmerkt door het vervaardigen van handbijlen, speerpunten, schrapers e.a. met de Levallois techniek.
http://fr.wikipedia.org/wiki/Moust%C3%A9rien
http://fr.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9thode_Levallois

Le Moustier 1

Otto Hauser

- In 1908 wordt door de prehistoricus Otto Hauser in een lager gelegen spelonk een schedel (Moustier 1) en verschillende beenderen ontdekt van een adolescent behorend tot de Homo neanderthalensis.

- Eerst in 1990 wordt de schedel,het enige wat overbleef (*), nauwkeurig onderzocht. Hij wordt gedateerd op 45 Ka oud en de hersencapaciteit wordt geschat op 1500-1565 cc.
(*) De opgraving verliep in slechte omstandigheden . Op het einde van WO II werd een gedeelte van de fossielen vernield en bleef enkel de schedel over.

http://www.uf.uni-erlangen.de/projekte/laugerie_intermediaire/begleittexte/text_003/otto_hauser.htm
http://www.oldearth.org/neanderthal/neanderthal_fossils.htm
http://australianmuseum.net.au/image/Le-Moustier-Homo-neanderthalensis-skull-side-view

Le Moustier 2

Denis Peyrony

- In 1914 werd een bijna volledig skelet (Moustier 2) van een pasgeborene ontdekt door de prehistoricus Denis Peyrony.

http://fr.wikipedia.org/wiki/Denis_Peyrony
http://fr.wikipedia.org/wiki/Le_Moustier
http://paleo.revues.org/1458
http://www.waspress.co.uk/journals/beforefarming/journal_20023_4/news/lost.php

Bruno Maureille

- De fossielen eerst in 2002 (*) door de antropoloog Bruno Maureille onderzocht en werden met de thermoluminescence methode gedateerd op 40-41 Ka. (*) Na hun opgraving werden de fossielen bewaard in het Musée des Eyzies en geraakten vergeten. Eerst in 1996 werden ze "herontdekt"

http://www.hominides.com/html/biographies/bruno_maureille.php

La Ferrassie

- Fossielen

- La Ferrassie is een archeologische site gelegen in de Vézère vallei bij Savignac-de-Miremont in het de " Grand Abri de la Ferrassie " (*) de belangrijkste is.
(*) De Grand Abri werd ontdekt bij de aanleg van de RN12

La Ferrassie - spelonk

http://donsmaps.com/ferrassie.html
http://fr.wikipedia.org/wiki/La_Ferrassie
http://en.wikipedia.org/wiki/La_Ferrassie

Joseph Louis Capitan

- De antropoloog Louis Capitan en de prehistoricus Denis Peyrony starten de exploratie van de Grand Abri in 1896 en gaan door tot 1922.
http://fr.wikipedia.org/wiki/Louis_Capitan
http://www.inha.fr/spip.php?article2221

-Zijn team zal 7 individuen, behorend tot de Neanderthalers, ontdekken die door hun medebewoners werden begraven
Volgens recente datering zouden de skeletten ca. 70 Ka oud zijn.

Plan van de Grand Abri

- In 1909 ontdekken ze het geraamte (La Ferrassie 1) van een begraven mannelijk individu van 40-45 jaar oud (*) met een lengte van 1.71 m.
De verregaande slijtage aan de snijtanden doet vermoeden dat ze als " werktuig" werden gebruikt, voor bv. het bewerken van huiden.

(*) Waarschijnlijk was de oude man hulpbehoevend en bestond er een zekere sociale structuur bij de bewoners.

La Ferrassie 1
Schedel

La Ferrassie 1
Skelet

La Ferrassie 1
(in situ) (*)

(*) Het lijk werd waarschijnlijk slechts rudimentair bedekt met aarde, eventueel huiden en takken.

http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/la-ferrassie
http://www.efossils.org/page/boneviewer/Homo%20neanderthalensis/La%20Ferrassie%201
http://www.modernhumanorigins.net/laferrassie1.html

- In 1910 wordt het geraamte (La Ferrassie 2)van een vrouw van ca.25 - 35 jaar oud opgegraven. Ze lag begraven in dezelfde lijn als La Ferrassie 1 met hoofd tegen hoofd.

La Ferrassie 3

- In 1912 werden de overblijfselen (La Ferrassie 3) (*) van een 5-10 jarig kind blootgelegd.
(*) Merkwaardig feit is dat bepaalde fragiele delen bewaard zijn terwijl meer resistente delen verdwenen zijn !?

- Eveneens in 1912 worden in dezelfde kuil de resten (La Ferrassie 4 & 4 bis) (*)gevonden van een baby van een 5-tal maanden en een pasgeborene.
(*) In feite gaat het hier over Le Moustier 2, in 1914 door Denis Peyrony ontdekt, maar na de oorlog per vergissing bij de fossielen van La Ferrassie gevoegd.
http://www.albuga.info/fr/prehistoire/Centenaire_La_Ferrassie/index.html

- In 1920 worden de schedel en een beenfragment (La Ferrassie 5) gevonden van een foetus (*) van ca. 7 maanden.
In de kuil worden een 3-tal handwerktuigen gevonden : een punt en twee schrapers
(*) Dit is het enige bekende geval van een foetus die werd begraven

La Ferrassie 5

Schrapers gevonden in de grafkuil
van La Ferrassie 5

- In 1921 wordt onder een klein grafheuveltje (monticule) een skelet (La Ferrassie 6) van een 3-5 jarig kind gevonden.
Op de grafheuvel ligt een kalksteen versierd met kleine uithollingen (*) i.e. cup marks (cupules)
Het skelet was niet verstoord, behalve de schedel die dichtbij werd gevonden.

La Ferrassie 6

Deksteen versierd met cup marks

(*) De 18 uithollingen waren gekeerd naar het lichaam van het kind en bestonden uit 8 paren en 2 afzonderlijke. Dit had mogelijks een betekenis.

Henri Delporte

- Van 1968 tot 1975 herneemt de prehistoricus Henri Delporte de opzoekingen.
http://fr.wikipedia.org/wiki/Henri_Delporte

La Ferrassie 8

- In 1969 ontdekt hij tegen de wand van de spelonk werden de slecht gefossiliseerde resten (La Ferrassie 8) van een vermoedelijk 2-jarig kind.

http://www.hominides.com/html/lieux/ferrassie-abri.php
http://archaeology.about.com/od/fterms/g/laferrassie.htm
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1231982/La-Ferrassie

- Werktuigen

La Ferrassie - archeologische lagen

- In de site werden verschillende archeologische lagen blootgelegd. De vondsten in die lagen geven ons een beeld van de evolutie van de werktuigen en de daarbij gebruikte techniek in deze regio.

La Ferrassie
Schraper

- Er werden handbijlen, schrapers en speerpunten gevonden uit de Mousterien en de Aurignacien cultuur, beiden gebruik makend van de Levallois techniek.
http://www.oldstoneage.com/lf/default.shtml

Steen versierd met
cupules en afbeelding van vulva

- Er werden eveneens blokken rots gevonden versierd met cupules en afbeeldingen van vulva's.

http://www.perigord.tm.fr/prehistoire/decouverte/gisements/ferrassie.htm
http://www.pole-prehistoire.com/index.php?S=wrn&IS=1&TC=B&TG=IB&IG=12&TA=DOSSIER&AI=764

http://en.wikipedia.org/wiki/Pleistocene
http://en.wikipedia.org/wiki/Paleolithicum
http://www.hominides.com/html/prehistoire/aurignacien.php
http://www.hominides.com/html/prehistoire/mousterien.php
http://fr.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9thode_Levallois

Ehringsdorf

- De site bevindt zich in een traventijn (*) steengroeve langs de Ilm rivier te Ehringsdorf bij Weimar/Duitsland.
(*) Traventijn is een kalkgesteente, meestal gelaagd, gevormd door afzetting van calciumcarbonaat door een bron en meestal door een warmwaterbron.

http://en.wikipedia.org/wiki/Ehringsdorf_skull

Ehringsdorf
Parietal been - Wandbeen

- In 1908 werden de eerste wandbeenfragmenten gevonden.

- In de periode 1908-1913 werden een dijbeenfragment en nog wandbeenfragmenten gevonden.

- In 1914 werd een onderkaak ontdekt en in 1916 werden verschillende resten van een kind gevonden met name een onderkaak, armbeenderen en een stuk van de ribbenkast.

Ehringsdorf
Onderkaak

Ehringsdorf
Dijbeen

Ehringsdorf
Schedeldak

- In 1925 werden fragmenten van een schedeldak gevonden.

- De antropoloog Franz Weidenreich beschreef het in 1928 als een schedeldak van een volwassen vrouw.

- Volgens datering met U-series zijn de fossielen ca. 230 Ka oud en worden ze toegewezen aan een vroege Homo neanderthalensis.

http://life-science.tumblr.com/post/44564241269/theolduvaigorge-ehringsdorf-h-neanderthal
https://www.nespos.org/display/PublicNesposSpace/Weimar-Ehringsdorf+lower+travertine+-+human+remain+assemblage
https://www.nespos.org/display/PublicNesposSpace/Ehringsdorf++-+cranium+(Ehringsdorf+D)
https://www.nespos.org/display/PublicNesposSpace/Ehringsdorf++-+cranium+%28Ehringsdorf+D%29
https://www.nespos.org/display/PublicNesposSpace/Ehringsdorf+-+cranium+(Ehringsdorf+H4)https://www.nespos.org/display/PublicNesposSpace/Ehringsdorf+-+mandible+(Ehringsdorf+F)
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/180882/Ehringsdorf-remains
http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1525/aa.1915.17.1.02a00100/pdf
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1252784/pdf/janat00530-0073.pdf

la Quina

La Quina site

- De site La Quina is een strook van 300 m langs de Voultron rivier geflankeerd aan haar linkeroever door een kalkstenen rotswand, bij het dorp Gardes le Pontaroux in het departement Charente / Frankrijk

https://fr.wikipedia.org/wiki/La_Quina
http://donsmaps.com/laquina.html

Léon Henri-Martin

- In de site werden opgravingen gedaan door de dokter en prehistoricus Léon Henri-Martin in de periode 1905-1935.
Zijn dochter Germaine nam het over van 1935 tot 1965.
- In 1985 werden de opzoekingen hernomen door de archeologen Arthur Jelinek, Harold Dibble en A.Debénath.

http://fr.wikipedia.org/wiki/L%C3%A9on_Henri-Martin
http://en.wikipedia.org/wiki/Harold_L._Dibble

- Fossielen

- Reeds in 1908 maakt Henri-Martin melding van de vondst van twee enkels.
Er worden overblijfselen gevonden van een 27-tal individuen.

- In 1911 wordt een skelet (La Quina 5) van het Neanderthal-type ontdekt in oude afzettingen van de Voultron rivier op enkele meters (*) van de rotswand.
(*) Er zijn geen duidelijke tekenen van begraving. Men denkt eerder aan een val van de rotswand of aangespoeld uit de rivier.

La Quina 5
(in situ)

La Quina 5

http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/la-quina-5
http://193.146.160.29/gtb/sod/usu/$UBUG/repositorio/10321946_13203153.pdf

La Quina 18

- In 1915 wordt het skelet (La Quina 18) van een 8-jarig kind gevonden.
- De ouderdom van La Quina 5 en La Quina 18 wordt geraamd op 65 Ka.

http://160.111.252.211/evidence/3d-collection/la-quina-h18?page=106

- Werktuigen

La Quina
Schrapers - vuursteen

- De werktuigen die werden gevonden behoren tot het type Quina (*) van het Mousteriaan.
De gevonden werktuigen bestaan vooral uit schrapers die soms getand zijn.
(*) Dit is een techniek waarbij korte dikke schilfers worden afgeslagen. Hierdoor ontstaan convexe schrapers die trapsgewijs zijn gevormd.("retouche Quina")
De La Quina werktuigen worden dikwijls omschreven als asymmetrisch en meermaals herwerkt d.i. "retouche Quina"

https://fr.wikipedia.org/wiki/Moust%C3%A9rien_de_type_Quina
http://fr.wikipedia.org/wiki/Moust%C3%A9rien

- Er werden werktuigen uit beenderen gevonden die mogelijks werden gebruikt als hamer om kleine schilfers af te slaan (*) van bestaande werktuigen of als vingerhoed (**) bij het aaneenrijgen van huiden.
(*) La Quina retouche
(**) pijlen geven inkepingen aan die kunnen veroorzaakt zijn door een soort naald

La Quina
Hamer - been van paard

La Quina
Vingerhoed ?

http://www.paleodirect.com/m147.htm
http://www.paleodirect.com/m124.htm

La Quina
Sieraad uit
hoorn van rendier

- Er werden ook beenderen gevonden die dermate bewerkt waren dat ze mogelijks als sieraad (*) gebruikt werden.
(*) Bovenaan is een gleuf aangebracht om mogelijks met een koord als hanger te gebruiken.

http://www.fossilized.org/Human_paleontology/_sites_expanded.php?primy_key=129
https://www.nespos.org/display/PublicNesposSpace/La+Quina+Amont+2+-+mandible+%28La+Quina+9%29

Combe Grenal

Combe Grenal site

- De site is een spelonk in een droge zijvallei van de Dordogne vallei bij het dorp Domme in het departement Dordogne / Frankrijk.
http://donsmaps.com/combegrenal.html

François Bordes

- De prehistoricus en geoloog François Bordet verricht er opgravingen van 1953 tot 1965 en slaagt er in de stratigrafie te beschrijven van 13 m sedimenten, die hij rangschikt in 64 (*) lagen.
(*) De sedimenten omvatten het Mousteriaan (1-55) en het Acheulaan (56-64).
Laag (1-31) omvat het Mousteriaan type Quina, in laag 38 vindt men het getand Mousteriaan en laag (36-55) is klassiek Mousteriaan

https://fr.wikipedia.org/wiki/Acheul%C3%A9en
https://fr.wikipedia.org/wiki/Moust%C3%A9rien
http://www.pacea.u-bordeaux1.fr/Bordes.htmlhttp://donsmaps.com/images28/bordesbiosackett.pdf
https://fr.wikipedia.org/wiki/Fran%C3%A7ois_Bordes

Combe Grenal

- In verschillende lagen van het Mousteriaan werden verspreide menselijke overblijfselen gevonden in de lagen (couche) 39, 35 en vooral in couche 25, die tekenen vertoonden dat ze na de dood door hun soortgenoten werden gebroken, wat zou wijzen op kannibalisme of een rituele begrafenis.
- Met de Oxygen Isotope Stage methode werd de ouderdom bepaald op 30-125 Ka.(*)
De ouderdom van laag 25 situeert zich rond 65-75 Ka
(*) Komt overeen met stadia 1-6, waarbij de pare periodes de ijstijden aanduiden en de onpare de gematigde periodes.

Combe Grenal
Driehoekige schraper &
getande schraper

- Er werden schrapers gevonden uit het Mousteriaan vervaardigd volgens de Levallois techniek

http://www.aggsbach.de/2010/10/combe-grenal

Combe Grenal 31
melktand/couche 60

- In 2009 werd in de collectie fossielen van de fauna (*) uit couche 60 een melktand , meer bepaald een snijtand (Combe Grenal Hominid 31) van een mensachtige gevonden.
- De ouderdom van couche 60 werd met ESR gedateerd op ca. 100-125 Ka.
(*) De fauna bestond uit paarden, bisons, gemsen maar vooral uit rendieren wat duidt op een streng klimaat.

Combe Grenal
werktuigen/couche 60

- De werktuigen uit couche 60 behoren tot het laat Acheuleaan gekenmerkt door weinig symmetrische handbijlen, schrapers, kernen e.d.

http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00437375/
http://paleo.revues.org/1814?lang=en

Combe Capelle

Combe Capelle - sites

- De site is gelegen bij het dorp Saint-Avit-Sénieur in de vallei van de Couze, een zijrivier van de Dordogne, in de streek van de Périgord in het departement Dordogne/Frankrijk.

- De site wordt in 1885 ontdekt door de pastoor van het dorp Lavalade, Michel-Antoine Landesque.
De site bestaat uit 4 stations : Roc de Combe Capelle, Haut de Combe Capelle (*), Combe Capelle bas en Plateau de Ruffet.
(*) Wordt ook " l'Abri de Peyrony" genoemd.

- In Roc de Combe Capelle werd in 1909 door autodidact archeoloog Otto Hauser een skelet van, naar dat men toen dacht, de Homo sapiens uit het laat Paleolithicum gevonden. In 2011 bleek dat het ging om een man uit het Mesolithicum (vanaf 10 Ka geleden)
http://de.wikipedia.org/wiki/Otto_Hauser_(Arch%C3%A4ologe)
http://en.wikipedia.org/wiki/Mesolithic

Haut de Combe Capelle

- In 1925 begint de prehistoricus Didier Peyrony met opgravingen in Haut de Combe Capelle.
- In 1987 hervatten de antropologen Harold Lewis Dibble en Michel Lenoir de opzoekingen.

Combe Capelle bas

- In 1926 -1931 deed de archeoloog Henri-Marc Ami de eerste opgravingen in Combe Capelle bas.
Hij laat een greppel graven naar Haut de Combe Capelle van 35x6.5x3m = 700 m3
Na zijn dood in 1931 zette de prehistoricus Denis Peyrony de opgravingen verder.
In 1987 hervatten de antropologen Harold Lewis Dibble en Michel Lenoir de opzoekingen.

- In Haut de Combe Capelle en Combe Capelle bas werden artefacten uit het Mousteriaan en het Acheuleaan gevonden.

Henri-Marc Ami

Denis Peyrony

Harold Lewis Dibble

http://en.wikipedia.org/wiki/Henri-Marc_Ami
http://fr.wikipedia.org/wiki/Denis_Peyrony
http://en.wikipedia.org/wiki/Harold_L._Dibble
http://www.sas.upenn.edu/anthro/people/dibble

- De werktuigen die er werden opgegraven werden met de TL-methode gedateerd op 37-60 Ka .Ze hadden de kenmerken van de la Quina techniek.
http://www.oldstoneage.com/cc

Shannon Mc Pherron

Recentelijk werden er in 2009 opgravingen uitgevoerd in Haut de Combe Capelle en in Roc de Combe Capelle door de archeologen Shannon Mc Pherron en Michel Lenoir
http://www.eva.mpg.de/evolution/staff/mcpherron/

Abri Peyrony
Werktuigen 5MTA

- Bij al die opgravingen door de verschillende onderzoekers werden een hele reeks stenen werktuigen gevonden o.a. schrapers, graveerpunten,lemmeten... die door Peyrony beschreven werden als "Moustérien de Tradition Acheuléenne" (*)
- In 2003 werden de werktuigen met de TL-methode gedateerd op 40-60 Ka.
Dit is meteen een bevestiging van de aanwezigheid in die periode van de Homo neanderthalensis in ZW-Europa .

(*) Gekenmerkt door kleine hartvormige handbijlen, getande schrapers. Heeft niets te zien met het veel oudere Acheuléen

http://academia.edu/1975581/New_Excavations_at_the_Mousterian_of_Acheulian_Tradition_Site_of_Abri_Peyrony_France_
http://fr.wikipedia.org/wiki/Moust%C3%A9rien_de_Tradition_Acheul%C3%A9enne
http://donsmaps.com/combecapelle.html
http://fr.wikipedia.org/wiki/Combe-Capelle
http://en.wikipedia.org/wiki/Combe-Capelle
http://www.oldstoneage.com/cc/
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/pal_1145-3370_1995_num_7_1_1207
http://www.eva.mpg.de/evolution/files/abri_peyrony_combe_capelle.htm
http://email.eva.mpg.de/~mcpherro/pdf/CC_Dating.pdf
http://www.oldstoneage.com/cc/

Roc de Marsal

Roc de Marsal - site

- De site is een spelonk gelegen 80 m hoog op een rotswand van la Redonde, een zijvallei van de Vézère, nabij Les Eyzies in het departement Dordogne / Frankrijk.

l'Enfant du
Roc de Marsal

- De amateur geoloog Jean Lafille deed er opgravingen van 1953 tot 1971.
Hij beschreef de stratigrafie van de site en verdeelde ze in 14 lagen (Bed I-XIV)

- In 1961 ontdekte hij in Bed I (*) het skelet (Roc de Marsal 1) van een ca. 3-jarig kind waarvan de karakteristieke trekken van de Homo neanderthalensis reeds herkenbaar zijn zoals een lange platte hersenpan, een grote nasale opening en het ontbreken van een kin.
- Het skelet werd gedateerd op 70 Ka
(*) Lafille ontdekte het skelet in Bed I maar interpreteerde de geul waarin hij het ontdekte als een geul die in Bed V gegraven was. Er is echter geen bewijs dat het om een begraving gaat wegens de aanwezigheid van verschillende natuurlijke geulen in de site.

Roc de Marsal
Vuurhaard ?

- Zwarte lenzen in de lagen kunnen de aanwijzing zijn dat de bewoners vuur maakten

- In verschillende lagen werden werktuigen uit het Mousteriaan gevonden.

http://www.oldstoneage.com/rdm/index.shtm
http://www.amnh.org/exhibitions/past-exhibitions/human-origins/the-history-of-human-evolution/neanderthals/early-childhood
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21664649
http://donsmaps.com/rocdemarsal.html
http://paleo.revues.org/1227
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440312000544
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/pal_1145-3370_1989_num_1_1_952
http://www.pbs.org/wnet/humanspark/video/web-exclusive-video-neanderthal-burial/357/
http://www.earthwatch.org/FieldReportpdf/Dibble_fieldreport2005.pdf
http://johnhawks.net/taxonomy/term/1294

Harold Dibble

- In 2007 hernam een team o.l.v. de archeoloog en antropoloog Harold Dibble de opgravingen in Roc de Marsal

http://en.wikipedia.org/wiki/Harold_L._Dibble
http://www.oldstoneage.com/publications.shtml

Pech de l'Azé

Pech de l'Azé I

- De site ligt op het grondgebied van Carsac in het departement Dordogne /Frankrijk aan de voet van een rotswand van de Ruisseau de Farge, een klein riviertje dat uitmondt in de Énéa een zijrivier van de Dordogne. 

- Pech I werd reeds in 1815 door F.Jouannet ontdekt en beschreven. Verschillende archeologen o.a. Édouard Lartet en Henry Christy beschreven de grot in 1863.

http://fr.wikipedia.org/wiki/%C3%89douard_Lartet
http://fr.wikipedia.org/wiki/Henry_Christy

Enfant de Pech de l'Azé

- De prehistoricus Denis Peyrony start er opgravingen en vindt er in 1909 een schedel en onderkaak van een 5-6 jarig kind ( Enfant de Pech de l'Azé)
De laag waarin de schedel werd gevonden werd gedateerd op 41-51 Ka

- Vaufrey deed in 1929-1930 opzoekingen vóór de ingang van de grot en beschrijft de verschillende lagen met werktuigen uit het Mousteriaan.
http://fr.wikipedia.org/wiki/Raymond_Vaufrey

http://humanorigins.si.edu/evidence/3d-collection/pech-de-laze
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248406002235
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/bspf_0249-7638_2002_num_99_1_12603
http://www.answersingenesis.org/articles/tj/v8/n2/fossilhttp://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/pech-de-l%E2%80%99az%C3%A9-
http://www.eva.mpg.de/evolution/staff/soressi/field.htm
http://www.eva.mpg.de/evolution/pdf/Soressi-et-al-2007_JHE.pdf
http://ma.prehistoire.free.fr/neandertal_baby.htm
https://www.nespos.org/pages/viewpage.action?pageId=25525

Pech de l'Azé II

Pech de l'Azé IV

Pech de l'Azé I
handbijlen (links) Mousteriaan

- De geoloog François Bordes ontdekte in 1948 een tweede tegenovergestelde ingang van de grot (Pech II). Hij deed er opgravingen tot 1951 en opnieuw in 1967 -1969.
Hij onderzocht de stratigrafie van de grot en vond in de oudste lagen werktuigen van de Meridionaal Acheuleaan (*) industrie en in recentere lagen werktuigen uit het uit de Mousteriaan periode.

- Met de ESR datering van de lagen kon men opmaken dat het complex bewoond was door de Homo neanderthalensis van 150 - 40 Ka geleden.
(*) Nu algemeen als Vroeg Mousteriaan beschouwd

- In 1952 ontdekte Bordes Pech IV maar het duurde tot 1970 vooraleer hij er begon met opgravingen die duurden tot 1977. Hij ontdekt er een typische Mousteriaan variëteit het Asinipodian gekenmerkt door een grote hoeveelheid kleine schilfers
http://paleo.revues.org/339
http://www.oldstoneage.com/pechiv/default.shtml

Shannon Mc Pherron

- De archeologen Harold Dibble en Shannon Mc Pherron deden onderzoek in 1999 -2002 en publiceren o.a. over de aanwezigheid van vuurhaarden in Pech IV

http://www.eva.mpg.de/evolution/staff/mcpherron/

- In 2004 e.v.doen de archeologe Marie Soressi en de antropoloog Francesco d'Errico opgravingen in Pech de l'Azé.

Marie Soressi

Francesco d'Errico

http://www.eva.mpg.de/evolution/staff/soressi/
http://www.pacea.u-bordeaux1.fr/Fichederrico.html

Pech de L'Azé II

Pech de l'Azé I
Mangaandioxyde

- Ze ontdekken er beenderen die geperforeerd waren, mogelijks als sieraad en klompen maangaandioxyde (MnO2) die waren afgeschraapt, waarschijnlijk om het poeder als zwarte kleurstof te gebruiken.

http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/bspf_0249-7638_1950_num_47_6_2718http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/bspf_0249-7638_1951_num_48_11_2963
http://johnhawks.net/taxonomy/term/231
http://donsmaps.com/neandertalsymbols.html
http://www.penn.museum/research/european-archaeology/792-pech-de-laze-iv.html

Saint-Césaire

Saint-Césaire
(La Roche à Pierrot)

- De site is een spelonk in Saint-Césaire in het departement Charente Maritime/ Frankrijk. Ze werd toevallig in 1976 ontdekt door een passant.
- De opgravingen begonnen in 1977 o.l.v. de archeoloog François Lévêque.

- In 1979 werd een gedeelte van een skelet gevonden van een vrouwelijke (*) Homo neanderthalensis. De overblijfselen werden gedateerd op 36 Ka oud.
(*) Kreeg de bijnaam "Pierrette"

Saint Césaire
schedel

Saint Césaire
beenderen v.h. skelet

- De vrouw was begraven in foetushouding en had ooit een schedeltrauma (*) opgelopen dat geheeld was, hetgeen er op wijst dat ze verzorging had genoten.
(*) Het trauma was veroorzaakt met een scherp voorwerp: geweld binnen de groep of met een rivaliserende groep?

http://donsmaps.com/stcesaire.html
http://www.hominides.com/html/lieux/paleosite.php
http://archaeology.about.com/od/saterms/qt/Saint-Cesaire.htm
http://www.saint-cesaire.fr/prehistorique.html

Saint-Césaire
Werktuigen - Châtelperronien

- Opmerkelijk was het feit dat in dezelfde laag werktuigen werden gevonden uit het Châtelperronien (*) een industrie die wordt toegeschreven aan de Cro-Magnon.
(*) Is een industrie ( 35- 29 Ka ) uit het steentijdperk dat zich beperkte tot West-Europa en gekenmerkt is door het vervaardigen van kleine scherpe punten en lemmetten.

http://fr.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%A2telperronien

- Er zijn twijfels of de Neanderthalers al dan niet dergelijk verfijnd materiaal hadden gemaakt (*) of dat het afkomstig was van een groep Cro Magnons.
(*) Recente analyse van de stratigrafie toont aan dat het skelet begraven lag in 2 lagen en dat beide lagen zowel werktuigen met de Levallois techniek uit het Mousteriaan bevatten als de verfijnde werktuigen uit het Châtelperronien m.a.w. dat de lagen vermengd werden. Dit is mogelijk als de vrouw begraven werd in een put.
http://www.hominides.com/html/prehistoire/chatelperronien.php
http://www.hominides.com/html/prehistoire/mousterien.php
http://fr.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9thode_Levallois

Vindija

Vindija Cave

- De site is gelegen nabij de stad Varazdin in Kroatië.
Reeds in de eerste helft van de twintigste eeuw hadden er opgravingen plaats.

Mirko Malez

- De paleontoloog Mirko Malez deed er tussen 1974 en 1986 intensieve opgravingen.

http://en.wikipedia.org/wiki/Mirko_Malez

- Naast menselijke resten werden er grote hoeveelheden fossielen gevonden afkomstig van holenberen.

Vindija
Onderkaak (Vi 76 231)

- Er werden in de verschillende blootgelegde lagen ca.100 overblijfselen gevonden van zowel de AMH (*) als de Homo neanderthalensis .De verschillende lagen overspannen een periode van 150 Ka.

(*) AMH (Anatomical Modern Humans) of de Homo sapiens

http://en.wikipedia.org/wiki/Vindija_Cave
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17058508
http://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/handle/2027.42/37603/1330540407_ftp.pdf;jsessionid=039F8E135889ECE232FC1C60FDDD81EE?sequence=1http://www.faculty.ucr.edu/~shlee/Publications/02%20Vindija(JHE).pdf
http://www.uwyo.edu/bioanth/docs/jankovic06-vindija.pdf
http://archaeology.about.com/gi/o.htm?zi=1/XJ&zTi=1&sdn=archaeology&cdn=education&tm=65&gps=256_7_1280_596&f=11&su=p284.13.342.ip_&tt=13&bt=2&bts=2&zu=http%3A//dx.doi.org/10.1016/j.jhevol.2003.09.010

- Bepaalde lagen waren verstoord maar in enkele lagen konden fossielen en gereedschappen uit een bepaalde periode geïsoleerd worden:

level G3 ( 38-45 Ka ) : bevat fossielen van de Homo neanderthalensis en werktuigen uitsluitend uit het mousteriaan.
level G1 (32-34Ka) : bevat fossielen van de Homo neanderthalensis en stenen werktuigen uit het Mousteriaan en het boven paleolithicum
level F(31-28 ka) : bevat fossielen van zowel de Homo neanderthalensis als de Homo sapiens en werktuigen uit het Aurignaciaan.
level D (< 18 Ka): bevat fossielen van enkel de Homo sapiens en werktuigen uit het Gravetiaan

http://fr.wikipedia.org/wiki/Aurignacien
http://fr.wikipedia.org/wiki/Gravettien

- In 2008 hebben onderzoekers de MtDNA sequentie bepaald uit een dijbeen (Vi 80) dat in de level G3 werd opgegraven.
Hieruit bleek dat de Homo sapiens en de Homo neanderthalensis die in de grot werden gevonden verschillende species waren. Bovendien bleek de sequentie gelijk aan deze die werden bepaald bij de fossielen in Feldhofer en El Sidrón.

**** In 2010 werd echter de volledige gen-sequentie van de Homo neanderthalensis beschreven waarbij men aantoonde dat 1-4% van de genen van de moderne Homo sapiens in Europa en Azië afkomstig zijn van de Homo neanderthalensis hetgeen wijst op kruising tussen beide species. Voor zover bekend bevatten de Afrikanen die genen niet. ****

http://archaeology.about.com/b/2010/05/06/neanderthals-and-humans-likely-interbred.htm
http://archaeology.about.com/od/vterms/qt/vindija_cave.htm

(*) Mt DNA (Mitochondriaal DNA) is DNA dat zich niet in de kern maar zich in de Mitochondriën bevindt. Vermits het Mt DNA zich in de staart van de spermatozoïden bevindt, die tijdens de bevruchting niet in de eicel binnendringt, wordt dit erfelijk materiaal enkel langs de moeder doorgegeven. Dit gegeven wordt gebruikt in de genografie d.i. het onderzoek dat zich toespitst op de afstammingsgeschiedenis.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Mitochondriaal_DNA

Pontnewydd

Pontnewydd cave

- De archeologische site Pontnewydd (*) is gelegen in een rotswand langs de Elwy rivier bij het gehucht Bontnewydd in Conwy county/Wales.

(*) De site wordt zowel als Bontnewydd of als Pontnewydd beschreven.

- In 1978 begon een team o.l.v. de archeoloog Stephen Aldhouse Green met opgravingen.

In 1981 werden verschillende tanden (*) gevonden waaronder een fragment van een bovenkaak behorend bij een kind van 8-10 jaar oud.

(*) Er werden geen overblijfsels van begraving gevonden, waarschijnlijk omdat het smeltwater na de laatste ijstijd alles heeft weggespoeld.

- Datering met U/Th methode geeft een ouderdom aan van ca. 200 Ka.

Handbijl uit
Pontnewydd

Pontnewydd
Bovenkaak van een kind

http://en.wikipedia.org/wiki/Bontnewydd_Palaeolithic_site
http://www.museumwales.ac.uk/en/rhagor/article/1968/
http://www.nature.com/nature/journal/v294/n5843/abs/294707a0.html
http://www.bbc.co.uk/ahistoryoftheworld/objects/W0m_EkAySPiL7v8Z8kNBgA

http://www.bbc.co.uk/wales/history/sites/themes/periods/prehistoric02.shtml
http://www.bbc.co.uk/programmes/p00bnflm

- Er werden behalve beenderen afkomstig van dieren ook werktuigen gevonden behorend tot de Acheuleaan industrie. http://fr.wikipedia.org/wiki/Acheul%C3%A9en

Moula-Guercy

Moula-Guercy site

- De site is een grot in een rotswand uitkijkend op de Rhône in het departement Ardèche/Frankrijk.

- De archeoloog Alban Defleur startte in 1991 opgravingen in de grot en ontdekte er 78 fragmenten van beenderen die gedateerd werden als 80-120 Ka oud. Het betrof fragmenten van 2 volwassenen, 2 jongeren van ca.16 jaar en 2 kinderen van ca. 7 jaar

Moula-Guercy
Beenfragmenten

- De paleontoloog Tim White onderzocht samen met Alban Defleur de beenderen en kwam tot de bevinding dat ze dezelfde breuk- en door stenen werktuigen veroorzaakte schraapsporen vertoonden als de, ter plaatse gevonden beenderen van geslachte herten.

- De schedels waren versplinterd om de hersenen en beenderen van de ledematen waren gebroken, waarschijnlijk om er de hersenen en het merg uit te halen. Opmerkelijk was dat de hand- en voetbeenderen, die geen merg bevatten, niet gebroken waren m.a.w. duidelijke aanwijzingen van kannibalisme. (*)

(*) Omdat er duidelijk overvloed aan voedsel was gaan Defleur en White er van uit dat het hier om een ritueel gaat : een endokannibalisme d.i. het ritueel opeten van groepleden om de dood te overwinnen of een exokannibalisme d.i. het ritueel opeten van de vijand om zijn kracht over te nemen.

http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/462048.stm
http://www.sciencemag.org/content/286/5437/128/F2.expansion
http://archive.archaeology.org/online/news/neandernews.html
http://www.sciencedaily.com/releases/1999/10/991005071615.htm
http://www.sciencenews.org/sn_arc99/10_2_99/fob4.htm
http://www.berkeley.edu/news/media/releases/99legacy/neandphotos.html
http://www.sfgate.com/science/article/Evidence-Neanderthals-Ate-Their-Own-Researchers-2904433.php

Scladina

La Grotte Scladina

- De grot die volledig gevuld was met sedimenten werd in 1971 ontdekt door een groep speleologen.
Ze is gelegen in een kleine vallei langs de rechteroever van de Maas bij het dorp Scalyn bij de stad Andenne/België

- Tijdens de eerste opgravingen tussen 1971-1977 werden dierlijke resten en stenen werktuigen uit het Mousteriaan gevonden .

Enfant de Sclayn
(onder- en bovenkaak)

- In 1993 werd de rechter onderkaak van een 8 jarig kind (*) gevonden die gedateerd werd als 127 Ka oud en behorend tot de Homo neanderthalensis.
Gedurende de volgende jaren werd de linker onderkaak en een fragment van de bovenkaak gevonden alsook verschillende tanden.

*** Uit een melktand werd de sequentie van het Mt DNA geanalyseerd. Hieruit bleek dat de genetische code van de vroege Homo neanderthalensis meer afweek dan gedacht van de latere Neanderthaler.***

http://www.scladina.be/
http://www.scladina.be/enfant-de-sclayn.htm
http://www.scladina.be/exposition2006.htm
http://www.sciencesnaturelles.be/institute/structure/geology/geotourism/grottes/sclayn_scladina
http://www.showcaves.com/english/be/caves/Scladina.html
http://www.scladina.be/neandertaliens-en-belgique.htm

El Sidrón

El Sidrón cave

- De site is een galerij in een onderaards grottencomplex (El Sidrón) in Asturië/Spanje.
In 1994 ontdekten speleologen in een galerij, de Galeria del Osario, een grote hoeveelheid menselijke beenderen die er waarschijnlijk, na een hevig onweer die gepaard ging met een zondvloed, waren aangespoeld.

http://archaeology.about.com/od/shthroughsiterms/qt/el_sidron.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Sidr%C3%B3n_Cave

- De beenderen werden gedateerd op ca. 49 Ka oud en waren afkomstig van de Homo neanderthalensis.

http://www.redorbit.com/news/science/1112815059/age-of-el-sidron-cave-neanderthals-university-of-oviedo-040313/
http://machineslikeus.com/news/el-sidron-neanderthal-cave-dated-more-accurately
http://www.eurekalert.org/pub_releases/2013-04/f-sf-spa040213.php
- Er werden ook werktuigen gevonden uit de Mousteriaan periode gevonden, vervaardigd uit ter plaatse aanwezig kwartsiet en vuursteen. Ze bestonden uit schrapers, getande werktuigen, handbijlen en de typische puntige steenfragmenten vervaardigd volgends de Levallois techniek.

Javier Fortea

Marco de la Rasilla

http://antiquity.ac.uk/tributes/perez.html

- Vanaf 2000 werd de site intensief afgegraven door een team o.l.v. eerst de prehistoricus Javier Fortea Pérez en na zijn overlijden in 2009 door de prehistoricus Marco de la Rasilla Vives.

- In 2012 werden reeds 1800 overblijfselen van de Homo neanderthalensis opgegraven en 400 stenen werktuigen.

El Sidrón - schedel

El Sidrón - beenderen

- Tot op heden konden 12 individuen (*) geïdentificeerd worden : 6 volwassenen waarvan 3 mannen en 3 vrouwen, 3 adolescenten van 12-15 jaar oud, 2 kinderen van 5-9 jaar oud en een peuter.

El Sidrón
Tandanomalie

(*) Na onderzoek van het Mt DNA werd aangetoond dat 7 individuen dezelfde Mt DNA sequentie hadden, 4 individuen een andere maar dezelfde Mt DNA sequentie en één had nog een andere sequentie m.a.w. het betrof hier duidelijk een familie.
Twee individuen leden aan eenzelfde anomalie aan de tanden.

http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248413000912
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0940960211000641
http://www.biology-online.org/articles/paleobiology_comparative_morphology_late/abstract.html

- Na onderzoek bleek dat de beenderen geen tandafdrukken van carnivoren vertoonden maar wel waren gebroken en gespleten om er merg of hersenen uit te halen, hetgeen wijst op kannibalisme.
Bovendien kon men uit de beenderen uitmaken dat de groep leed aan ondervoeding wat de hypothese staaft dat ze waarschijnlijk werden gedood door een andere groep die op zoek was naar voedsel.
http://benedante.blogspot.be/2010/12/bones-of-el-sidron.html

El Sidrón- onderkaak

- Analyse van de tandsteen toonde de aanwezigheid van aromatische koolwaterstoffen en fenolen aan, hetgeen er op wijst dat het vlees op houtvuur werd geroosterd.

- De groep at ook duizendblad, een plant met een bittere smaak, zonder voedingswaarde maar wel een ontstekingsremmende werking heeft. Was de Homo neanderthalensis bij machte medicinale planten te ontdekken ?

http://www.huffingtonpost.com/2012/07/19/neanderthals-vegetable-diet_n_1685882.html

http://machineslikeus.com/news/el-sidron-neanderthal-cave-dated-more-accurately

http://benedante.blogspot.be/2010/12/bones-of-el-sidron.html

http://www.australiangeographic.com.au/journal/neanderthals-people-were-cooks-and-medics-says-study.htm

Kleine Feldhofer Grotte

- De "Kleine Feldhofer Grotte" is een één van de kleine grotten in de Neandervallei waar in 1856 Neanderthal 1 werd gevonden.
De grot is als gevolg van de ontginning van de steengroeve verdwenen .

- In 1997 is men op zoek gegaan naar de plaats waar de oorspronkelijke site en er werden opnieuw overblijfselen van de Homo neanderthalensis opgegraven waaronder een onderdeel van het kniegewricht van Neanderthal 1 de NN13.

- Er werden nog fragmenten opgegraven die niet behoorden bij Neanderthal 1 maar wel afkomstig waren van de Homo neanderthalensis o.a. fragmenten van een onder- en bovenkaak (NN52 en NN34),

Kleine Feldhofer Grotte
Onderkaakfragment (NN52)

Kleine Feldhofer Grotte
Bovenkaakfragment (NN34)

http://en.wikipedia.org/wiki/Kleine_Feldhofer_Grotte
http://www.talkorigins.org/faqs/homs/mtDNA.html
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC130635/
http://en.wikipedia.org/wiki/Mezmaiskaya_cave

Mezmaiskaya

Mezmaiskaya

-De site is een grot langs een zijriviertje van de Kurdzhips rivier aan de uitlopers van het Kaukasusgebergte bij de Oostkust van de Zwarte zee/ Rusland.
- De eerste opgegraven artefacten werden gedateerd op 35 Ka en stammen uit het Mousteriaan.
http://en.wikipedia.org/wiki/Mezmaiskaya_cave
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15607452

Liubov V. Golovanova

- Opgravingen door de archeologe Golovanova e.a. resulteerden in de vondst van een bijna volledig skelet (Mez 1) van een zuigeling en schedelfragmenten (Mez 2) van een 1 -2 jarig kind.
http://www.wennergren.org/grantees/golovanova-liubov-vitalievna-0

- Er werd mt DNA uit een rib van Mez1 geëxtraheerd, waarvan de sequentie voor 3.48% verschilde van de specimen uit Feldhofer en Vindija .
Hieruit werd geconcludeerd dat het een Homo neanderthalensis betrof.

- Mez 1 is gedateerd op ca.42-44Ka (*) en Mez 2 op 35-36Ka.
(*) Mez 1 werd oorspronkelijk met de C14 - methode gedateerd op 29 Ka, maar de datering bleek onjuist door contaminatie van moderne koolstof .
http://www-personal.umich.edu/~wolpoff/Papers/Mezmaiskaya.pdf
http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/late/mezmaiskaya-dating-2011.html

In de Mezmaiskaya cave werden 2 lagen van vulkanische as gevonden afkomstig van een uitbarsting in de Kaukasus 45 Ka geleden en een massieve eruptie in de area van het huidige Zuid Italië 45 Ka geleden.
De "Vulkanische winter" die erop volgde zou mede oorzaak c.q. de genadeslag geweest zijn, van het uitsterven van de Homo neanderthalensis .

http://www.infiniteunknown.net/2010/09/28/study-massive-volcano-wiped-out-the-neanderthals-40000-years-ago/http://www.sciencedaily.com/releases/2010/10/101006094057.htm

Glaston

Glaston site

- De site is gelegen op een heuvelrug bij het dorp Glaston in Rutland county/Centraal Engeland).

Lynden Cooper

- Tijdens het zoeken naar overblijfselen uit de middeleeuwen stootte het team o.l.v. de archeoloog Lynden Cooper op een aantal grote botten die, na onderzoek, afkomstig bleken te zijn van de uitgestorven wolharige neushoorn.
De beenderen waren blijkbaar afgeknaagd door hyena's want er werd een tand gevonden die achtergebleven was in één van de botten.
http://www.le.ac.uk/ulas/about/staff/lynden_cooper.html

Glaston
Beenderen van wolharige neushoorn

Glaston
Speerpunt

- Tussen de botten werd ook een bladvormige speerpunt gevonden vervaardigd uit vuursteen.
Met de thermoluminescentiemethode werd de ouderdom bepaald op ca. 27-33 Ka.(*)

(*) De speerpunt is waarschijnlijk gemaakt door de Homo neanderthalensis maar zou eventueel ook gemaakt kunnen zijn door de Homo sapiens

http://www.rutnet.co.uk/pp/gold/viewGold.asp?ID=407
http://www.le.ac.uk/ulas/projects/glaston_discovery.html

Gorham's Cave

Gorham's cave

- De site is een grot op de Z/O- kant van de rots van Gibraltar. Oorspronkelijk lag de grot op ca. 5 km van de waterlijn maar door de stijging van het zeeniveau ligt de grot maar enkele meters van de zee.
- De grot werd genoemd naar de Engelse militair, Capt. A.Gorham, die de grot in 1907 ontdekte.

Clive Finlayson

- Er werden opgravingen uitgevoerd door de archeoloog John Waechter in de jaren '50 en door een team met o.a Chris Stringer in de jaren '90.
In 1997 startte de systematische opgravingen in de grot onder de leiding van de paleontoloog Clive Finlayson

http://www.gibmuseum.gi/Gorhams_History.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Clive_Finlayson

Werktuigen uit
Gorham's cave

- Er werden in de grot een 18 m dikke laag sedimenten onderzocht en in de onderste lagen (level IV) werden werktuigen uit het Mousteriaan gevonden, vervaardigd uit vuursteen en kwartsiet.
- Er werden resten van een haardvuur gevonden op een plaats waar het plafond van de grot hoog was wat de evacuatie van de rook bevorderde en ook dicht bij de ingang, goed voor de natuurlijke lichtinval.

- Er werden dierlijke fossielen gevonden van zowel landdieren ( hert) als zeedieren (rob).
- C-datering van microscopische houtskooldeeltjes wijst uit dat de grot bewoond was in de periode 47-44 Ka geleden en in de periode 32-24 Ka geleden.
- De Gorham's cave was één van de laatste verblijfplaatsen van de Homo neanderthalensis en dit op een ogenblik dat de Homo sapiens volop uitzwermde over Europa en dat de laatste ijstijd zich aanmeldde. http://archaeology.about.com/od/neanderthals/a/gorhams_cave.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Gorham's_Cave
http://news.nationalgeographic.com/news/2006/09/060913-neanderthals.html
http://www.nhm.ac.uk/about-us/news/2006/september/news_9455.html

Cueva la Garigüela

Cueva la Garigüela
Voorhoofdsbeen

- In een grot (Cueva la Garigüela) in Granada/Spanje werd het voorhoofdsbeen van een kind gevonden, afkomstig van de Homo neanderthalensis.
Het werd gedateerd op 40 -50 Ka

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:La_Carig%C3%BCela-Neanderthal.jpg

Cueva de los Aviones

Cueva de los Aviones

- De site is een spelonk in een voorgebergte bij Cartagena in de provincie Murcia/Spanje.
De spelonk ligt, wegens het gestegen waterpeil aan de zee, maar was destijds een 5-tal km van de kust verwijderd.

Sieraden
Cueva de los Aviones

- In 2010 werden er doorboorde en beschilderde schelpen gevonden die waarschijnlijk als hanger gebruikt werden.
De kleurstoffen (*) werden gemaakt met poeder van gesteente , de rode kleur werd gemaakt uit Fe-oxyden houdend gesteente en de gele kleur uit K-Fe sulfaat houdend gesteente.

(*) Rood : hematiet en lepidocrociet - Geel : jarosite en goethiet- Zwart - groen : pyriet

https://nl.wikipedia.org/wiki/Hematiet
https://nl.wikipedia.org/wiki/Lepidocrociet
https://en.wikipedia.org/wiki/Natrojarosite
http://nl.wikipedia.org/wiki/Goethiet
https://nl.wikipedia.org/wiki/Pyriet

Oesterschelp
Cueva de los Aviones

- Er werden oesterschelpen gevonden met resten van een rode kleurstof. Waarschijnlijk werden ze gebruikt als recipiënt .

- De C-datering wees uit dat de schelpen 50 Ka oud zijn en vervaardigd werden door de latere Homo neanderthalensis

http://de.wikipedia.org/wiki/Cueva_de_los_Aviones
http://www.pnas.org/content/107/3/1023
http://www.cbc.ca/news/technology/story/2010/01/11/tech-neanderthal-shells.html
http://spondylus.wordpress.com/page/3/

Cueva de Anton

Cueva de Anton

- De site ligt aan de Rio Mula in Murcia/Spanje op 60 km van Cartagena.

Sieraad - Cueva Anton

- In 2010 werden ook hier beschilderde schelpen ontdekt die gedateerd werden op 43 Ka en dus afkomstig waren van de Homo neanderthalensis.

http://de.wikipedia.org/wiki/Cueva_Ant%C3%B3n
http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=neandertal-art-human
http://news.sciencemag.org/sciencenow/2010/01/11-03.html
http://archive.archaeology.org/1007/etc/artifact.html
http://fr.wikipedia.org/wiki/Magdal%C3%A9nien

Cuevas de Nerja

Cuevas de Nerja

- De site is een enorme druipsteengrot, die gevormd werd in een rotsmassief van dolomiet, nabij de gemeente Nerja in Malaga/Spanje.
De grot werd in 1959 ontdekt en bestaat uit 2 secties : Nerja I en Nerja II

- Uit de vondsten kan men opmaken dat de grot bewoond is geweest van meer dan 40 Ka geleden tot in de bronstijd.
Er werden grotschilderingen aangetroffen die naar de stijl waarschijnlijk stammen uit het Magdalénien en het Solutréen
http://fr.wikipedia.org/wiki/Magdal%C3%A9nien
http://fr.wikipedia.org/wiki/Solutr%C3%A9en

Cueva de Nerja
(Tekening v.e. zeehond)

- In 2012 werden schilderingen ontdekt van zeehonden.
De datering van de ter plaatse gevonden houtskool (*) wijst uit dat de tekening 42 Ka oud is en gemaakt werd door de Homo neanderthalensis
(*) Waarschijnlijk resten van brandend hout dat diende als verlichting bij het maken van de tekening.

http://www.newscientist.com/article/dn21458-first-neanderthal-cave-paintings-discovered-in-spain.html

http://nl.wikipedia.org/wiki/Cueva_de_Nerja

Byzovaya

Byzovaya - site

- De site ligt aan de oever van de Pechora rivier nabij de Noordelijke Poolcirkel in de deelrepubliek Komi in Rusland.

- Er werden sinds de jaren '60 regelmatig opgravingen verricht.

- Tijdens de laatste ijstijd (OIS 2) lag Byzovaya buiten de ijskap

Byzovaya
(beenderen met snijsporen)

- Er werd, alhoewel er geen menselijke resten werden gevonden, menselijke activiteit vastgesteld omdat er enerzijds beenderen werden opgegraven met snijsporen veroorzaakt bij het afsnijden van het vlees en anderzijds door het vinden van verschillende werktuigen zoals schrapers, handbijlen en kernen.

- De stenen werktuigen blijken gemaakt te zijn met de methode die gangbaar was in het Mousterian.(300- 40 Ka)
http://fr.wikipedia.org/wiki/Moust%C3%A9rien

Byzovaya
(handbijlen, kernen)

Byzovaya
(schrapers)

- De beenderen werden met C14 radiometrisch gedateerd en de stenen werktuigen warden met de OSL methode gedateerd op 28.5 Ka

Ludovic Slimak

- Volgens de archeoloog Ludovic Slimak, die deelneemt aan het onderzoek zin er 2 hypotheses:
- Ofwel zijn de werktuigen vervaardigd door de Homo neanderthalensis hetgeen een ander licht werpt op de algemeen aanvaarde stelling dat de Homo neanderthalensis uitstierf ca. 35 Ka geleden.
- Ofwel zijn de werktuigen vervaardigd door de Homo sapiens en dit zou betekenen dat de techniek van de Mousterian cultuur langer werd gebruikt.

- Vermits er geen menselijke beenderen zijn gevonden is er geen uitsluitsel over de twee hypotheses.

https://www.youtube.com/watch?v=aB1t3F6bxgo
http://www.sciencemag.org/content/335/6065/167.2.full
http://traces.univ-tlse2.fr/accueil-traces/equipes-de-recherche/equipe-1-societes-et-milieux-des-populations-de-chasseurs-cueilleurs-collecteurs/slimak-ludovic-47850.kjsp?RH=Societes_traces
http://www2.cnrs.fr/en/1860.htmhttp://www.hominides.com/html/actualites/neandertal-dans-l-oural-30000-ans-0441.php
http://fr.wikipedia.org/wiki/Site_de_Byzovaya
http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/late/neandertals-arctic-byzovaya-slimak-2011.html
http://evoanth.wordpress.com/2012/01/21/last-neanderthals-not-found-near-the-arctic/
http://dnaconsultants.com/_blog/DNA_Consultants_Blog/post/Neanderthal_Uralic_Connection/
http://archaeologynewsnetwork.blogspot.be/2011/05/neanderthals-last-stand-possibly-found.html#.VE5r06V0z3g
http://m.archeolog-home.com/pages/content/byzovaya-russie-late-mousterian-persistence-near-the-arctic-circle.html?version=mobile
http://popular-archaeology.com/issue/april-2011/article/the-last-neanderthals
http://news.nationalgeographic.com/news/2011/05/110513-neanderthals-last-stand-science-tool-kit-russia-slimak-tools/
http://blogs.nature.com/news/2011/05/an_arctic_refuge_for_neanderth.html

la Roche Cotard

La Roche Cotard

- De site is een grot, la Roche Cotard, in de rotsachtige helling langs de rechteroever van de Loire , bij het dorp Langeais in het departement Indre-et-Loire, Frankrijk.

- De grot heeft 2 ingangen en bestaat uit een aantal gangen met een lengte van ca. 60 m.

- De grot, La Roche Cotard I (LRC I) (*) werd in 1912 ontdekt door François d'Achon.
Tijdens de weken die volgen vindt hij er enkele silex stenen en een groot aantal beenderen van dieren die sterk waren afgeknaagd, waarschijnlijk door hyena's.

- Bij nieuw onderzoek in de jaren '70 wordt, voor de ingang van LRC I , een voormalig stuk strand (LRC II) aan de Loire ontdekt waar resten van vuurhaarden wijzen op vroegere menselijke activiteit.

Le Masque de Roche Cotard

In 1975 wordt in LRC II het "Masque de Roche Cotard" gevonden, een plat stuk silex van 10x10 cm dat aan de zijden bewerkt is om de gelijkenis met een gelaat te bekomen.
Een beenscherf van 7.5 cm werd door een bestaand gat van de silex gestoken en verwekt alzo de illusie van twee ogen.

- De Masque de Roche Cotard is een "pierre figure" d.i. een natuurlijk artefact dat reeds enige gelijkenis heeft met bestaand levend wezen.

- De beschrijving en het onderzoek van het " proto-figurine" werd verricht door de paleontoloog Jean Claude Marquet en de prehistoricus Michel Lorblanchet.

Jean Claude Marquet

Michel Lorblanchet

http://www.hominides.com/html/biographies/michel-lorblanchet.php
http://www.lanouvellerepublique.fr/Indre-et-Loire/Actualite/Economie-social/n/Contenus/Articles/2012/01/19/La-prehistoire-en-Touraine

- Er zijn ook prehistorici die bedenkingen hebben bij het masker en stellen dat het stuk silex met de 2 gaten kon gediend hebben om een stuk been te bewerken, bv te buigen, te schrapen ....

http://portablerockart.blogspot.be/2013/09/the-hide-scraper-of-la-roche-cotard.html
http://www.waspress.co.uk/journals/beforefarming/journal_20034/news/BF3-4_11_NewsPettitt.pdf

- In die periode werd ook LRC III ontdekt waar schrapers uit silex werden opgegraven.

Silex Schraper uit LRC III

- De schrapers en de schilfers werden duidelijk gemaakt volgens de Levallois techniek , een techniek uit het Mousteriaan periode tijdens het Midden Paleolithicum, vooral gebruikt door de Homo neanderthalensis.
- De ouderdom van " Le Masque de Roche Cotard" wordt geschat op 32 Ka.

http://en.wikipedia.org/wiki/Middle_Paleolithic
http://fr.wikipedia.org/wiki/Moust%C3%A9rien
http://fr.wikipedia.org/wiki/M%C3%A9thode_Levallois

- In 2008 werd bij verder onderzoek LRC IV ontdekt waar nog meer artefacten uit silex werden opgegraven.

http://en.wikipedia.org/wiki/Mask_of_la_Roche-Cotard
http://larochecotardprehistorique.over-blog.com/pages/La_Roche_Cotard_Langeais_Indre_et_Loire-2898368.html
http://ma.prehistoire.free.fr/masque.htm
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/pal_1145-3370_2000_num_12_1_1605
http://unitedcats.wordpress.com/2011/04/12/the-mask-of-la-roche-cotard/
http://www.za-.org/telechargements_za/seminairezal2011biodiversite/presentations%2017%20juin/17%20juin%2010_00%20Marquet%20petits%20vertebres.pdfhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3256228.stm
http://touraine-insolite.clicforum.fr/t831-La-Grotte-de-La-Roche-Cotard.htm
http://larochecotardprehistorique.over-blog.com/photo-1612505-11_Racloir_LRCIIII_jpg.html
http://larochecotardprehistorique.over-blog.com/article-2012-centenaire-de-la-decouverte-de-la-grotte-par-f-d-achon-97406619.html
http://www.newscientist.com/article/mg18024241.300-neanderthal-art-alters-the-face-of-archaeology.html

Besluit

- In onze tocht langs de verschillende vindplaatsen van de Homo neanderthalensis hebben we bewijzen gevonden dat de doden werden begraven, dat er een sociaal weefsel was en hulpbehoevenden werden verzorgd, dat er in tijden van hongersnood (of was het een ritueel?) werd overgegaan tot kannibalisme en dat de neanderthaler de vaardigheid had sieraden en tekeningen te maken.

***************** Bijkomende informatie*****************************************************************

Dateringsmethodes

* ESR : (Electron Spin Resonance) is een spectroscopische techniek om vrije radicalen te detecteren.
Straling veroorzaakt na een lange periode de vorming van vrije radicalen in het tandglazuur. Met ESR-spectroscopie worden de vrije radicalen gedetecteerd en mits kalibratie kan de ouderdom van de tanden bepaald worden.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Elektronspinresonantie

* Radiometric dating : Radiometrische datering die steunt op het radioactief verval van natuurlijke isotopen met o.a. U/Pb, U/Th, Ar40/Ar39, U238/U234, C14 ...
http://nl.wikipedia.org/wiki/Radiometrische_datering

* Accelerated Mass Spectrometry : Wordt toegepast indien uiterst weinig materiaal beschikbaar is (< 1 mg). De C14 isotopen worden via de massaspectrometer afgezonderd zodat voldoende materiaal beschikbaar is.
http://archaeology.about.com/od/amthroughanterms/g/ams_radiocarbon.htm
http://en.wikipedia.org/wiki/Accelerator_mass_spectrometry

* Amino Acid Dating : Aminozuren zijn optisch actief (d & l configuratie). Enkel het l -Aminozuur komt voor in levende organismen. Na afsterven ontstaat er na verloop van tijd door racemisatie een racemisch mengsel van d- en l- Aminozuren. De verhouding d/l is een maat voor de ouderdomsbepaling.
http://en.wikipedia.org/wiki/Amino_acid_dating

* Oxygen Isotope Stage : is een onderdeel van chronostratigrafie d.i. het dateren van gesteenten.
De methodiek is gebaseerd op het feit dat de 3 isotopen van Zuurstof (99.759% O16, 0.0374% O17, 0.2039% O18) in een bepaalde verhouding aanwezig zijn onder een gebonden vorm in water (H2O).
Er bestaat een evenwicht tussen de gehaltes aan isotopen in de atmosfeer (waterdamp) en de oceanen.
Bij het verdampen wordt dit evenwicht verbroken omdat water met het O16 isotoop gemakkelijker verdampt dan water met de zwaardere isotopen. Wanneer het regent wordt het evenwicht hersteld.
In de ijstijden daarentegen valt op de hogere breedten de neerslag onder de vorm van sneeuw die overgaat in ijs en niet terugvloeit naar de oceanen , waardoor het evenwicht voor langere tijd verbroken wordt : de oceanen bevatten in de ijstijden meer O18 dan in de warmere periodes.
Deze gewijzigde verhouding vindt men terug in het CaCO3 waaruit het skelet is opgebouwd.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Marine_Isotope_Stage

geel = gematigd klimaat
bauw = ijstijden

* Thermoluminescence : dateringsmethode die gebaseerd is op het feit dat kristallijne structuren in sedimenten worden " aangeslagen" door de achtergrondstraling.
Wanneer de sedimenten tijdens de meting worden verhit zenden ze een zwak lichtsignaal uit proportioneel met de, in de loop der tijden, ontvangen straling.
http://en.wikipedia.org/wiki/Thermoluminescence_dating

* Paleomagnetisme : Paleomagnetisme is de meting van de richting van het magnetisch veld in gesteenten. Omdat het aardmagnetisch veld in de loop der tijden regelmatig omkeerde kan het als ruwe datering gebruikt worden.
http://nl.wikipedia.org/wiki/Omkering_van_het_aardmagnetisch_veld
http://en.wikipedia.org/wiki/Paleomagnetism

Tijdschaal

http://www.musee-prehistoire-eyzies.fr/homes/home_id24991_u1l2.htm